Resim: Etik Kurullar ve Etik Kurulların Çalışmalarının ve Görev Alanlarının Etik Açıdan İrdelenmesi

Bir araştırmacıdan cevap verilmesi için, AKETDER (Akademide Etik Derneği) Danışma Kuruluna değerlendirmemiz için, aşağıdaki talep gelmiştir:

“Daha önce dört yıl, vakıf üniversitelerinde öğretim üyeliği yapmış, halen üniversite mensubu olmayan araştırmacıyım. Yarı yapılandırılmış mülakat tekniği kullanarak bir araştırma makalesi yazmayı planlıyorum.  Mülakat yöntemi olduğundan  çalışma için etik kurul onay belgesi alınması gerekmektedir. Üç üniversiteye başvurdum. Önceki çalıştığım üniversite, kurumdan ayrıldığım için başvurumu değerlendirmeye almadı ve yazılı olarak cevap yazdı. Bir devlet üniversitesi, kendi kurumlarında çalışan akademisyen ve lisansüstü öğrencilerinin etik kurul izin taleplerini değerlendirmeye aldıklarını belirtti ve telefonla bilgi verdi. Diğer devlet üniversitesi ise başvuruya cevap vermedi. Yönergelerinde de kendi kurumlarında çalışan akademisyen ve lisansüstü öğrencilerinin başvuru yapabileceği belirtilmiştir.

Bu durumda üniversitede olmayan araştırma yapamaz denmiş olmuyor mu? Bu durum etik açıdan uygun  mudur? Başvuruların değerlendirmeye alınmaması iş yükündeki artış mıdır?”

Başvuru sahibi adına üzüntülerimi bildirmek isterim.

Ancak bu üzüntü vesilesi ile, bir çok sorunların çözümünü de sağlayacak diye düşünüyorum.

Bu konuda Etik Kurullar ve Etik Kurulların Çalışmalarınının ve Görev Alanlarının Etik Açıdan İrdelenmesi alt başlığı ile konuya ilişkin bazı hususları maddeler halinde dile getirmek istiyorum:
1. Malum olduğu üzere, alan araştırması yapılan veya kişisel verilerin kullanımı ile ilgili araştırmalar için, TÜBİTAK TR DİZİN etik kurul raporu istemektedir. Bu durum, daha önce olmadığı şekilde ETİK KURULLARA büyük bir yük binmiştir. Mantık, vicdan ve etik gereği, bir yönde zorunluluk doğduysa, bu zorunluğu massedebilecek (emebilecek) / konsolide edebilecek sistemin ve/veya bütünleşik sistemlerin geliştirilmesi ZORUNLULUK olmalıdır. Şu durumda, böylesi bir yük altında, her üniversite etik kurula sahip olsa bile, bu günkü şartlarda gelen hizmet taleplerini karşılayabilmek için hala yeterli altyapıya sahip değildir. Bir kere, BÜTÜN ÜNİVERSİTE ETİK KURULLARI herhangi bir konuda, tercihen kendi coğrafi alanlarında yapılan araştırmalarda olmak üzere, etik kurul müracaatlarını kabul etmesi gerekmektedir.
2. Üniversite etik kurullarının kendisine müracaat eden bütün bilimsel araştırmalar için görev yapması bu konuda görevden kaçmaması gerekir.
3. Üniversite etik kurullara müracaat, E DEVLET üzerinden rahatlıkla yapılabilmesi ve bütün müracaat işlemlerinin e devlet ortamında yürütülüyor olması, yüklenen dosyaların pdf formunda kabul ediliyor olması ve sonuçlandırılabiliyor olması gerekir.
4. Alan araştırması ve laboratuvar/laboratuvarlar yerinde tespiti ve denetimi yapılması gereken durumlarda ise, müracaat edecek araştırmacıların, o coğrafyaya en yakın kentteki üniversitelerden birine müracaat edebilmesi gerekmektedir.
5. Ülke genelinde yapılacak en az 10 ilin üzerinde alan araştırması yapılması gereken durumlarda da Türkiye Ulusal Etik Kurulu, (Kamu Etik Kurulu) bu raporu düzenlemelidir.
6. Kamu Etik kurulu da bu konuda bütün işlemleri e-devlet üzerinden (elektronik ortamda) kabul ediyor ve sonuçlandırıyor olması gerekir.
7. Yurt içi ve yurt dışı alan araştırmalarında da yine Kamu Etik Kurulu bu raporu düzenlemesi gerekmektedir. Kamu Etik Kurumu, denetimi uhdesinde tutmak şartıyla bu yetkisini sivil toplum kuruluşlarıyla mühhasıran Akademide Etik Derneği ile paylaşabilmelidir.
8. Araştırmacısının Türk olduğu ve Türkiye’deki dergilerde yayınlanacak bilimsel araştırmalar için, Kamu Etik Kurulu bu raporu verebilirken, Yurt dışında yapılan araştırmalarda ve yurt dışı lokasyonlu dergilerde Türklerin yapacağı alan araştırmalarında da Kamu Etik Kurulu bu raporu verebilmelidir.
9. Türk olmayıp ta, Türkiye’de yapılan alan araştırmalarında yine Kamu Etik kurulu bu raporu düzenlemelidir.
10. Akademide Etik Derneği’mizin Etik Kurul Raporu düzenleme yetkisi YÖK, ÜAK ve TÜBİTAK tarafından tanınmalıdır.
11. Akademide Etik Derneği, ulusal tüm akademik araştırmalarında, YÖK, ÜAK, TÜBİTAK gibi akreditasyon görevi yapabilmelidir.
12. Devlet, bu kamusal hizmeti, hizmetin yayıldığı alan, dışsallıklar, sübsidiyarite, iş yükü ve iş gücü analizi, hizmette paralellik vb. hususlar ve ilkeler kapsamında yetkisini Kamu olarak, kamu hizmeti yürüten Sivil Toplum kuruluşlarıyla paylaşmalıdır.
13. Ortaöğretim kurumlarındaki ve Ortaöğretim ve Yükseköğretim koordineli yürütülen TÜBİTAK projelerinde de yine projenin lokasyonu (etki alanı) gereğince bu etik kurul raporları düzenlenebilmelidir.

14. Kamu Etik Kurulu, ulusal ve uluslararası akademik dergiler için, TİP ETİK KURUL KARARI GEREKMEDİĞİNE DAİR ONAM FORMU oluşturup, bu konuda standartlaşma sağlamalıdır. Bu konuda, kurul, YÖK, ÜAK, TÜBİTAK TR DİZİN ve OJOP (Online Journal Paltform) Çevrimiçi Bilimsel Dergi Yayıncıları Platformu ile koordinasyon kurabilir.

15. Üniversite ETİK Kurulları, ÜAK Etik Kurulları, çalışma sistemi olarak, seri bir şekilde ve nesnel ölçütlerde çalışmalı, etik kurullar ve çalışma mekanizmaları süreçte işlemi yürütülen kişiler için, mobbing aracı kurumlar durumuna düşürülmemelidir. İlgili kurullardaki kamu ajanları (kamu personeli), yetki aşımı ile bilvesile tecziye edici role bürünmelerine engel olunmalı, etik denetim standartları ve ilkeleri dikkatle daha somut şekilde belirlenmelidir.

16. Akademik camiada, sadece yüksek öğretim kurumunda maaşlı olarak görev yapan öğretim elemanlarının dışında,

a) emekli olanların,

b) herhangi bir kurumda çalışmayan araştırmacıların,

c) yurt dışından gelip Türkiye’de araştırma yapanların

d) bağımsız araştırma merkezlerinin bulunabileceği ve bunların usulüne göre bilimsel araştırma yapabilecekleri unutulmamalıdır.

17. Yurt içi etik kurul kararı alımlarında öncelik ve öndelik sıralaması,

a) İlgilinin çalışmakta olduğu yüksek öğretim kurumu, b) alan araştırması yapılacak yerdeki veya bölgedeki yüksek öğretim kurumu, c) en son mezun olunan yüksek öğretim kurumu, d) emeklilik vb. nedenlerle en son ayrılınan yüksek öğretim kurumu şeklinde olmalıdır. Etik kurul raporu öndeliği, çalışılmakta olunan yüksek öğretim kurumu ve araştırmanın yapılacağı bölgedeki yüksek öğretim kurumu olmalıdır.

18. Sivil Toplum Kuruluşlarının, Etik Kurul oluşturabilmeleri için mevzuat alt yapısı İVEDİLİKLE oluşturulmalıdır.

Bir taraftan (TR Dizin) alan araştırması yapılırken etik kurul raporu zorunlu tutulurken, bu zorunluluğa paralel yerel ve ulusal (birden fazla kampüsü bulunan) üniversitelerin bu hizmeti vermesi her şeyden önce ETİK BİR GEREKLİLİKtir. Bir zorunluluk getirilirken, bu zorunluluğa paralel kolaylık ve pratiklikte çözümler getirilmesi, DEVLET mekanizmasının varsayılan bir fonksiyonudur. Devlet yetkinin kullanımı, yetkinin kötüye kullanımı, hizmetin dağılımı, yayıldığı alanı da dikkate alarak düzenleme ihdas etmesi gerekmektedir. Binaenaleyh, devlet kamusal hizmet sunumundan kaçınamaz.

Bu hususları, yıllarca Etik Kurullarda çalışmış, kendi yayın organlarında etik kurullar oluşturmuş Etik konulu konferanslar ve seminerler vermiş bu konuda bilimsel çalışmalar yapmış, Akademide Etik Derneği’nde kurul başkanlığı da yürütmüş bir bilim insanı olarak tüm akademik camiaya arz ediyorum.
Aydınlık yarınlar temennisiyle.